28 november 2005
Kluivenduikers
Haring Arie was in het Amsterdam van de jaren zestig bekend als straatvechter, die een paar jaar in de lik (Bargoens voor gevangenis) had doorgebracht (voor inbraak, mishandeling, ordeverstoring, enz.). Hij speelde een actieve rol in het woelige leven van de Amsterdamse penoze (onderwereld, van Hebr. parnosoh 'beroep, kostwinning') en het gesloten wereldje van hoeren, pooiers en bikkers. Voor de galg geboren en berucht om zijn drank- en vechtlust onthult deze rasverteller in meerdere boekjes zijn levensloop als dokwerker, haringventer (vandaar zijn bijnaam), inbreker, pooier, uitsmijter, tassenknipper en meer uit de verzameling twaalf ambachten, dertien ongelukken. Alles is gekruid met het sappige, vaak ruwe Amsterdams. Het is vooral dit speciale taalgebruik dat zijn oeuvre interessant maakt. Veel door hem gebruikte woorden vinden we inmiddels terug in het Bargoens Woordenboek van Enno Endt. Dat kan ook geen toeval zijn: Endt heeft het boek van de haringventer opgenomen in de bronnenlijst.
Een van de vele Bargoense termen die mij zijn bijgebleven uit het werk van Haring Arie, is 'kluivenduiker', wellicht omdat het woord iets mysterieus heeft. De auteur gebruikt het meer dan eens, evenwel zonder het nader te verklaren. Uit de context kunnen we afleiden dat het nu eens gebruikt wordt in de betekenis van 'onnozele hals', dan weer in de zin van 'uitzuiger, klaploper'. Ook Endt is het scheldwoord niet ontgaan. Hij geeft als omschrijving 'stommeling, naïef of saai persoon'. Ik had eigenlijk gehoopt wat meer uitleg te krijgen over de herkomst, maar ik word afgescheept met een verwijzing naar een zekere L.G. de Graaf, die in het Leids Jaarboekje (1961) de term opnam met de eigenaardige toevoeging 'iemand die onder de toonbank duikt, waar in een tobbe de kluiven gereed liggen'.
Papperlapap, daarmee voelde ik me toch wel het bos in gestuurd, want wat met kluiven nu juist bedoeld werd, daar had ik het raden naar. Dan maar Van Dale erbij gehaald. Ook daar nul op het rekest, want dit gezaghebbend woordenboek kent geen kluivenduikers, wel kluivers, gewestelijk voor 'venten, kerels'. In de zestiende eeuw was een kluiver ook een gerechtsbode. Bij Kiliaan vinden we bij het lemma kluiver als uitleg 'exactor, exactor rei judicatae'.
Of er enige verwantschap bestaat met de kluivenduiker van Haring Arie, is onduidelijk. Natuurlijk kent Hans Heestermans, een van de samenstellers van de dikke Van Dale, het woord wel. Hij neemt het zelfs op in zijn succesvol lexicon van invectieven, ‘Luilebol - Het Nederlands Scheldwoordenboek’ (1989). Verder dan Endt - die hij citeert - komt hij niet.
Enig speurwerk wijst uit dat kluiven in de volkstaal ook werd gebruikt voor 'klauwen, handen' ('Pas op dat ik je niet in m'n kluiven krijg'). In die betekenis komt het al voor in de klucht van P. Bernagie, De ontrouwe kantoorknecht (1685): 'Je zult heel fijn moeten spinnen, eer jij uit onze kluiven raakt'. Ook hier zie ik niet direct een verwantschap met onze kluivenduiker.
Een sleutel tot de oplossing van het mysterie verschaft ons Peter Hoefnagels, auteur van een verzameling alternatieve (lees: onbekende) spreekwoorden. Een eerste collectie verscheen in 1983 onder de titel ‘Je zwam te grabbel gooien’. Ze kreeg een vervolg in 1987 met ‘Een kluivenduiker de hand schudden’. Deze zegswijze wordt door Hoefnagels verklaard als 'bedrogen worden en uitgezogen. Vaak materieel: tot de laatste cent uitgekleed worden'. In het algemeen betekent het volgens de auteur: 'uitgeput worden door iemand. Wordt wel gezegd van een uiterst vermoeiend huwelijk'. Deze laatste betekenis zou de oudste zijn. Hoefnagels denkt aan het oude klieven of kluiven. Wanneer een kluifduiker (of kluivenduikertje) je de hand schudt, zuigt hij m.a.w. het merg uit je botten. Een kluifduiker staat ook voor een zeurkous, iemand die een ander te lang aan de praat houdt, maar dat is volgens de samensteller van dit aardige boekje een inflatie van de term. Er wordt bij deze zegswijze nog melding gemaakt van een zekere Regina Buursing, de vroegere directrice van de Rotterdamse schouwburg. Die had namelijk een grote behendigheid ontwikkeld om kluifduikers te vermijden, zo vertelt Hoefnagels.
Wat volgt is minder interessant, maar dat de zegswijze een ‘kluifduiker de hand schudden’ in Rotterdam gebruikelijk was, kan er wellicht op wijzen dat we hier met een regionaal scheldwoord te maken hebben. Is de kluifduiker (of kluivenduiker) van huis uit Rotterdams?
De oudste vindplaats die ik kon traceren, wijst in elk geval in die richting. De Rotterdamse volksschrijver Willem van lependaal publiceerde in 1937 een boek met als titel ‘Kluivenduikers Doedeldans’. Desondanks komt het invectief niet voor in de Rotterdamse idiotica (Opoe Herfst en Terugkeer van Opoe Herfst). Bovendien gebruikte ook Haring Arie, een Amsterdammer, het. Dat zegt natuurlijk nog niets. Hij kan het woord opgepikt hebben tijdens een bezoek aan Rotterdam!
Ook de auteur Leonard Huizinga was vertrouwd met kluivenduikers. In zijn roman ‘Adriaan met Olivier natuurlijk’ (1977) zijn het 'naïevelingen, simpele zielen die menen anderen ‘in het pak te kunnen nemen’ (Bargoens voor 'bedriegen')'. Toch komen we ook hier niets te weten over de herkomst. Daarom doe ik zelf maar een gooi. De verklaring van Hoefnagels mag dan plausibel lijken, helemaal overtuigen doet ze mij niet!
Het sleutelwoord is natuurlijk kluif. Niet alleen betekent dit volgens de dikke Van Dale 'hand als datgene waarmee men begerig grijpt of gevat houdt (meestal fig.), syn. klauw', maar ook '(stuk) been, m.n. varkensschenkel, met vlees eraan, dat men afkluiven kan'. Kluif had (heeft) evenwel een Bargoense betekenis, die we niet bij Van Dale, Koenen of Endt terugvinden, wel bij Koster Henke in zijn zakwoordenboek van het Bargoens: De Boeventaal (1906). Daarin wordt kluif gedefinieerd als 'een hartig stuk van de slager. Schertsend ook voor een stuk koek'. Maar tijdens het interbellum moet kluif 'fooi of aandeel van handel of kraak' zijn gaan betekenen. De Bargoense woordenboeken maken hiervan geen melding. Enkel Haring Arie signaleert het woord in zijn boeken meermaals in deze betekenis. In ‘Recht voor z’n raap’ (1972) heeft hij het zowel over kluivenduikers als over kluifjes ('deel van een som geld'). Hij verhaalt over een vrouw die in het leven zit (als prostituee werkzaam is) en wier pooier een ouderwetse inbreker is. Telkens als de man een lekker stootje had gemaakt (Bargoens voor 'een goede slag geslagen', een uitdrukking ontleend aan het biljarten), hoefde de vrouw niet langer de hoer te spelen en werd er gefeest tot de poen op was. Uit het eerste huwelijk had deze vrouw drie kinderen, die - aldus de auteur -elke week hun ‘kluifje’ kwamen halen, en toen ze gingen trouwen, werd alles door hun moeder betaald. De wekelijkse kluif ging gewoon door. De man mocht hiervan niets weten, want die had niet zoveel op met die kluivenduikers. Ondertussen is wel duidelijk dat het beter is zulke lieden niet in huis te halen want ze zuigen je helemaal leeg.
Is de kluivenduiker nu geruisloos uit onze woordenschat verdwenen? Niet helemaal. Ik kwam hem nog tegen in een boek uit 1988, van een zekere Wil Schackmann: ‘Genoeg gesold’. Daarin komt de volgende zin voor: 'En ja hoor, heb ik m'n wagen volgeladen met kluiveduikers die n-i-e-t m-e-e-r g-e-s-o-l-d willen worden'. De kluivenduiker volledig afvoeren, zoals in het Vergeetwoordenboek (1994) van Nicolaas Matsier gebeurt, is hem onrecht aandoen. Kluivenduikers zijn immers van alle tijden.
25 november 2005
Quotezakken
In 2003 noemde Youp van ’t Hek de schrijver, presentator en hoofdredacteur (van Quote), Jort Kelder, een ‘quotezak’. Dat mag dan op het eerste zicht een leuke woordspeling lijken, het is beslist geen toevalstreffer.
Een vluchtige blik op het wereldwijde web levert het bewijs dat dit woord wel degelijk springlevend is en niet zomaar een bedenksel van Youp of de samenstellers van Van Dale.
In feite is de term al bijna een halve eeuw oud.
Een quotezak is een journalist of politicus die zijn verslag of toespraak doorspekt met citaten en aanhalingen van andere personen. Het woord en de werkwijze zouden ontstaan zijn in het midden van de jaren zestig van vorige eeuw, vnl. met betrekking tot de voetbalverslaggeving.
Dergelijke journalisten verzamelden hun materiaal door na de wedstrijd naar de kleedkamer te gaan en uitspraken van spelers en trainers te noteren. Hun voorgangers baseerden hun verslag eerder op wat er op het veld gebeurde. De sportredactie van De Tijd (Maarten de Vos e.a.) zou destijds gestart zijn met deze aanpak.
23 november 2005
Aaibaarheidsfactor
Een alligator heeft bijgevolg een erg lage aaibaarheidsfactor. Honden en katten, maar ook de wasbeer, scoren dan weer zeer hoog.
Bij zaken of voorwerpen springt de iPod er ongetwijfeld uit. Dit apparaat is gemakkelijk te bedienen en erg trendy. Het heeft dus een hoge aaibaarheidsfactor.
De term 'aaibaarheidsfactor' werd rond 1969 populair gemaakt door Rudy Kousbroek. Hij schreef: ‘soorten met aaibaarheidsfactor gelijk nul; dit zijn beesten die weliswaar theoretisch aaibaar zijn, maar zonder dat dit voor aaier of geaaide de bron is van enige sensatie.’
Maar of hij ook de geestelijke vader was van dit begrip is een andere zaak.
Het tijdschrift ‘Gezin en Samenleving’ zou er volgens een briefschrijfster al een jaar eerder gewag van hebben gemaakt.
De uitdrukking sloeg echter pas echt aan in de jaren tachtig van vorige eeuw.
Bijvoorbeeld bij de introductie van de Renault Twingo.
Hierna werden allerlei samenstellingen met –factor als tweede lid erg populair. Zo werd in Cosmopolitan (maart 1993) een nieuwe auto aangeprezen met de slogan ‘Kies voor de hoogste flirtfactor’. Elders werden samenstellingen gevonden zoals: bespreekbaarheidsfactor, lulligheidsfactor, troetelfactor.
21 november 2005
Demotie.
Voorgaand citaat komt uit de Volkskrant van 1997.
Een mooi eufemisme is dit: demotie, een begrip dat we ontleend hebben aan het Engels (demotion). Het is het tegenovergestelde van promotie: het terugtreden naar een lager gekwalificeerde functie met een lager salaris. Het wordt gezegd van oudere werknemers die niet meer voldoende presteren of wegens gezondheidsredenen minder stresserend werk moeten verrichten. Demotie staat dus gelijk aan een stapje terug of degradatie, een pijnlijke term. Of dit al dan niet vrijwillig gebeurt, blijft vaak in het midden. Er zijn bedrijfsleiders die demotie misbruiken om hun kader uit te dunnen. Het kan zich eveneens voordoen als een kaderlid op de carrièreladder gestegen is tot het niveau van zijn incompetentie. Het personeelslid kan in dat geval niet langer voldoen aan de steeds hogere arbeidseisen. Werkgevers kunnen demotie ook gebruiken om de loonkosten te drukken (die van oudere kaderleden zijn immers erg hoog).
Uiteraard komt niemand er graag voor uit dat hij zijn werk niet meer aankan. Een vreemd woord als demotie kan daarom mogelijk de pijn wat verzachten.
Van Dale neemt het woord al op in zijn elfde druk (1984). Politici zien demotie als het tovermiddel om ouderen langer in het arbeidsproces te houden. De voormalige minister van onderwijs, Jo Ritzen, maakte de term midden jaren negentig van vorige eeuw populair.
18 november 2005
Bankbintjes, couch potato's en videoten.
Volgens het woordenboek gaat het om ‘een weinig ondernemend persoon, die zijn tijd vooral zittend voor de tv doorbrengt’.
Op de website www.eigenkracht.nl (over fitness, afvallen en doping) lezen we:
‘Afkicken van het bank zitten is net zo moeilijk als afkicken van alcohol of nicotine. Het grote voordeel dat je hebt als bankbintje is dat je geen ontwenningsverschijnselen krijgt. Het vergt de nodige discipline, maar het kan wel. Zo kom je en blijf je in beweging.’
De term ‘bankbintje’ wordt gepromoot door de Stichting Natuurlijk Nederlands (een vereniging die equivalenten geeft voor veelgebruikte Engelse leenwoorden).
‘Couch potato’ is Amerikaans-Engels en een pejoratieve aanduiding voor iemand die de godganse dag op een sofa voor de televisie zit en aan cocooning doet (het doorbrengen van de vrije tijd in huiselijke kring); een televisiejunk; iemand die op een passieve manier televisiebeelden consumeert. Hij of zij ligt languit op de sofa, bierblikjes en junkfood binnen handbereik, desnoods bereid om naar het testbeeld te staren.
De aardappel is hier een symbool van lethargie. In Amerika noemt men dit soort verslaafden ook wel ‘sofa-spuds’. Een oudere benaming ‘couch beetle’ heeft nooit ingang gevonden.
De term ‘couch potato’ werd volgens de US Trade Mark Registration voor het eerst gebruikt op 15 juli 1976. Het zou om een uitvindsel gaan van de cartoonist Robert Armstrong, die reclame maakt voor ‘couch potatopoppen en -spelletjes’. Hij richtte zelfs een club op om zijn filosofie te kunnen verspreiden.
In Amerika raakte het woord pas bekend in december 1980 toen een popgroep met de naam ‘the All-City Waitress Band and the World-Famous Couch Potatoes’ opdook in een officieel rapport uit Passadena (Californië). Een paar maanden later werd in een sportverslag in The New York Times een eerste poging gedaan om het begrip te omschrijven. Een populaire etymologie die later opdook was die van de aardappel als ‘een knol met veel ogen’.
Er verscheen zelfs een ‘Official Couch Potato Handbook’, waarin o.a. sprake was van ‘Mash Potatoes’ (kijkers die verslaafd zijn aan gesofisticeerde situatiekomedies) en ‘Spec-Taters’ (bier zuipende kijkers die naar voetbalwedstrijden kijken tot ze in slaap vallen). Het woord leende zich uiteraard tot allerlei woordspelingen. In 1985 werd een damesvereniging opgericht onder de naam ‘Couch Tomatoes’. Rond 1986 raakte het woord volledig ingeburgerd in het Amerikaans-Engelse taalgebruik.
Een videoot is dan weer een hartstochtelijke en onkritische consument van televisie- en videobeelden; een tv-verslaafde. Het woord werd voor het eerst opgetekend in 1975. Het gaat om een samensmelting van de Engelse woorden ‘video’ en ‘idiot’. Volgens sommige lexicografen zou dit scheldwoord ontsproten zijn aan het brein van de Australiër Red Smith.
17 november 2005
Kilroy was here.
Deze slogan kon je tijdens de Tweede Wereldoorlog aantreffen op gebouwen, stoepen, hekken en toiletmuren over de hele wereld. De boodschap was duidelijk: een Amerikaanse soldaat (of een vreemdeling) was hier.
Kilroy is de legendarische figuur die, als we ons baseren op de ontelbare graffiti, zowat overal moet geweest zijn: hij was op de top van het Empire State Building in New York en op de Tower Bridge in Londen. Ook slaagde hij erin door te dringen tot de badkamer van Stalin tijdens de conferentie van Potsdam in 1945.
Er doen verschillende verhalen de ronde over wie de echte Kilroy was. Was het een kwartiermeester van het Amerikaanse leger die met krijt een haastige krabbel op de muur zette om aan te geven dat een bepaalde bivakkeerruimte voor de oprukkende troepen door hem was geïnspecteerd?
Sommige lexicografen zijn van oordeel dat het hier gaat om een zekere James Kilroy, die net voor de Japanse aanval op Pearl Harbour als inspecteur in dienst trad op de scheepswerf van de Bethlehem Steel Company van Massachusetts. Hij markeerde het door hem gecontroleerde materiaal met zijn naam. Zo reisde de slogan dan via schepen en kisten de wereld rond. De uitdrukking zou zich vervolgens onder Engelse soldaten hebben verspreid en ook vrij snel in Europa bekend zijn geraakt.
Een derde theorie gaat ervan uit dat Kilroy een Amerikaans sergeant was die tijdens de eilandenoorlog in de Pacific zijn legereenheid was kwijtgeraakt en daarom overal deze boodschap achterliet om zijn commandant te laten weten dat hij op zoek was naar zijn eenheid. Minder geloofwaardig is de stelling dat Kilroy een infanterist was die het pocherig gedrag van de luchtmachtofficieren (die overal geweest zijn) niet langer kon verdragen en daarom maar besloot ze een lesje te leren. Op zijn voorstel schreef de landmacht overal dat de zandhaas Killroy er al geweest was.
Sommigen zoeken het wel erg ver. Kilroy zou een fictief persoon zijn met een levensgroot Oedipuscomplex. Deze etymologen zien in zijn naam een freudiaanse dubbele bodem: een combinatie van het Engelse werkwoord (to) kill met het Franse woord roi (koning). Voor elk kind is de vaderfiguur als een koning, die gedood moet worden om de aandacht van de moeder geheel voor zich te hebben. Dit zou dan een oerzondige aanpak zijn van een generatieconflict dat diep in het onderbewustzijn van elke man zou leven en dat wordt afgereageerd door het woord Kilroy op verboden plaatsen achter te laten.
16 november 2005
Bordeelsluipers
Ze doken voor het eerst op halfweg de jaren vijftig van de twintigste eeuw: de suède herenschoenen met dikke crêpezolen. Ze waren vooral populair onder de Amsterdamse pleiners, de artistiekelingen die zich ophielden in de buurt van het Leidse plein. ‘Bordeelsluipers’ (of:-schuivers) werden ze genoemd, wellicht omdat ze geen lawaai maakten of omdat men meende dat pooiers ze vaak droegen. In Engeland, waar men van 'brothelcreepers' sprak, werden ze altijd geassocieerd met rock-‘n-rollmuziek. Ze werden gedragen door de Engelse nozems, de Teddy Boys.
De blue suède shoes van Elvis zouden dus best wel eens 'bordeelsluipers’ kunnen geweest zijn. In Amerika gebruikte men overigens de benaming 'brothel stompers'.
In de Nederlandse literatuur over de jaren vijftig van vorige eeuw, komen we ze veelvuldig tegen. In ‘Ik Jan Cremer.Tweede Boek (1967)’ vraagt de hoofdpersoon: "Wil je mij dollen? Met je hoerajas en je bordeelsluipers?"
Bert Jansen gebruikte het woord in zijn rock-‘n-roll-epos ‘En nog steeds vlekken in de lakens (1978)’: "Stipt op tijd stopte-ie piepend voor mijn bordeelsluipers."
In ‘De Ontgroening (1971)’van Boudewijn van Houten, een boek dat zich afspeelt in de studentenwereld, komen onze suède herenschoenen ook ter sprake: "Zijn schoenen werden bekeken en te puntig bevonden. 'Bordeelsluipers', merkt een jongen afkeurend op."
Jan Oudenaarden nam het woord op in zijn woordenlijst van het Rotterdams ‘De Terugkeer van Opoe Herfst’ (1986), maar 'bordeelsluipers' is zeker niet van Rotterdamse origine.
Opvallend is dat deze buitenmodelschoenen vaak door soldaten werden gedragen. Volgens Henk Salleveldt, de samensteller van het Woordenboek van Jan Soldaat (1978), verzette de militaire mos zich tegen het dragen van zulk schoeisel bij het uniform.
In soldatenkringen (vooral dan in Indonesië of het voormalige Nederlands-Indië) sprak men ook wel van 'flikkerschoenen', misschien omdat men dacht dat homoseksuelen of 'flikkers' ze graag droegen.
Salleveldt geeft als omschrijving: 'schoenen met gespen en andere versieringen, die officieel niet bij het uniform mochten worden gedragen' en: 'suède schoenen of schoenen met crêpezolen'.
De Britse autoriteit op het gebied van slang, Eric Partridge, bevestigt de populariteit van de 'bordeelsluipers' in legerkringen. Volgens hem werden 'creepers' (een afkorting van 'brothelcreepers') oorspronkelijk gedragen door nachtpatrouilles in de woestijn (periode 1940-‘43 toen het Britse leger ook in Noord-Afrika vertoefde). Dergelijke 'woestijnschoenen' werden gemaakt in Egypte en waren speciaal bedoeld voor gebruik in de woestijn. Ze maakten zo goed als geen geluid. Ook bij de Navy zouden deze schoenen met dikke rubberen zolen in trek geweest zijn want Fré Harmsen neemt het woord op in zijn verzameling van termen en uitdrukkingen bij de Koninklijke Marine: Van baroe tot branie (1991).
Ten tijde van de film ‘Rebel without a Cause’ (in Nederland onder de titel 'Botsende Jeugd’), verhieven de literair-intellectuele rebellen van het Leidse Plein (waarvan Simon Vinkenoog één der belangrijkste adepten was) de 'bordeelsluipers' tot hun handelsmerk.
Deze Amsterdamse jongeren waren de Nederlandse tegenhangers van de Londense en Amerikaanse beatniks en van de Franse existentialisten. Ze droegen naast het genoemde schoeisel ook nog zwarte coltruien en ze voerden eindeloze discussies over Kerouac en Camus. Pleiners werden ze genoemd. Ze waren in de oorlog geboren en hadden vaak spillebenen door de hongerwinter. (Bert Hiddema; Scheuren in het asfalt. 1985). Hun liefjes droegen zgn. queenies: pumps met lage, maar scherp toelopende hakken.
Tegenover de artistieke 'pleiners' stonden de veel ruwere 'dijkers' die zich bevonden in de omgeving van de Amsterdamse Nieuwedijk. Deze jongeren hadden hun haar strak achterovergekamd (pleiners hadden een Cesarkapsel) en droegen geen 'bordeelsluipers' maar lederen puntschoenen. Terwijl Vinkenoog model stond voor de doorsnee 'pleiner' kon Jan Cremer doorgaan voor de uit het proletariaat voortkomende 'dijker'.
Het waren de 'pleiners' die zich verzetten tegen de maatschappij, haar burgerlijkheid (hun vertegenwoordigers stamden dan ook uit de voormalige burgerstand) en de heersende geldjacht. De 'dijkers', dat waren veeleer de nozems van Jan Vrijman.
Harry Mulisch schetst in zijn boek ‘Bericht aan de rattenkoning’ (uit 1966) het verschil tussen beide jeugdgroepen:
"De dijkers stamden uit het voormalige proletariaat, droegen kunstleer en hielden het op 'rock'; de pleiners stamden uit de voormalige burgerstand, droegen echt leer en hielden het op ‘jazz’. De pleiners rookten wel eens een marihuanasigaretje en lazen de moderne literatuur; de dijkers rookten zware shag en zaten in de bioscoop. Als zij uit de bioscoop kwamen, knetterden zij naar de Dam. Dat leidde tot hun happenings-of in het spraakgebruik der ouderen: tot aanhoudende,omvangrijke ordeverstoringen, waar de politie door personeelsgebrek geen eind aan wist te maken."
Groot-Brittannië kende een zelfde soort subcultuur in de vroege jaren zestig: die van de 'mods' en de 'rockers'.
Wie er in die periode als Nederlander 'blits' wou uitzien, moest volgen de Haagse Post van 15/7/1989 (een speciaal nummer over deze periode) naar Amsterdam, want daar kon je van die zwarte 'opabroeken met een krijtstreepje' kopen en 'suède bordeelsluipers van Clark'.
Bordeelsluipers noemde men destijds ook wel schertsend 'fluimsluipers', tenminste indien we Rinus Ferdinandusse mogen geloven. Uit zijn cursiefjesbundel ‘Stukjes in de kraag’ (1965) volgend citaat: "Wat een etter, die verkoper. Heb je gezien dat hij van die zachte fluimsluipers droeg?"
Schoenen met dikke crêpezolen worden in de Duitse volkstaal ‘Salonschleicher’ of ‘Salonschlorchers’ genoemd vanwege het 'schlorchen', het sloffend gaan. Een Franse benaming bestaat er bij mijn weten niet.
De bordeelsluipers zijn nog lang niet rijp voor het folkloremuseum. Aan het eind van de twintigste eeuw werden ze terug populair onder rock-‘n-rollfans. Beleven ze ook in de éénentwintigste eeuw een revival?
15 november 2005
Wet van Murphy
Als er iets fout kan gaan, dan gaat het ook fout. Het verschijnsel dat alles uitgerekend op het verkeerde moment tegenslaat (de telefoon die rinkelt net wanneer je in bad zit; je wordt ziek precies tijdens je vakantie; op het moment dat je x aantal onderdelen nodig hebt zijn er meestal slechts x -1 onderdelen beschikbaar; in het postkantoor gaat de rij voor het andere loket altijd sneller enz.), is in Amerika sedert de jaren zeventig van vorige eeuw bekend geworden onder de mysterieuze naam Murphy's Law.
De Wet van Murphy is m.a.w. het universele principe van menselijk en technisch falen. Of simpel gezegd: hoe voorzichtig we alles ook plannen, steeds weer zien we één of andere futiliteit over het hoofd waardoor onze plannen in het water vallen. Zo lazen we een tijd geleden in het weekblad Elsevier:
En natuurlijk werd allerwegen de Wet van Murphy aangehaald om te bewijzen dat Brinkman nu eenmaal domme pech had.
En in het computertijdschrift PC Active stond ooit het volgende:
Maar bij een grotere harddisk horen ook grotere problemen. Stel dat er - na twee dagen werk om alle programmatuur naar wens op de schijf te zetten - opeens een programma vastloopt. Volgens een van de wetten van Murphy gebeurt dat natuurlijk net op het moment dat deze fout de meeste schade aanricht, namelijk wanneer er naar de harddisk wordt geschreven.
De (van oorsprong Amerikaanse) uitdrukking Murphy's Law werd wellicht gevormd naar analogie van 'Sod's Law'. Maar wie was in godsnaam Murphy? Etymologen raken het er maar niet over eens. De gekste veronderstellingen doen de ronde. Sommigen menen dat de naam verwijst naar een educatieve stripreeks van de US Navy, waarin een figuurtje, Murphy, allerlei adviezen gaf aan rekruten wanneer dingen verkeerd liepen.
De basis van de wet werd evenwel al in 1884 vastgelegd door de satiricus James Payn, die het volgende schreef:
I never had a piece of toast. Particulary long and wide. But fell upon the sanded floor. And always on the buttered side.
Het is het populaire verhaaltje dat vaak de ronde doet, over de wiskundeleraar (met de naam Murphy) die aan zijn klas de kansberekening moest uitleggen. Iedere leerling moest een met boter besmeerde boterham naar omhoog gooien. De test bestond erin na te gaan of de droge of de gesmeerde kant op de grond zou belanden. Het resultaat was verrassend te noemen: negenentwintig van de dertig boterhammen kwamen met de gesmeerde kant op de vloer terecht. Enkel het dertigste exemplaar bleef aan het plafond plakken. Van geluk gesproken!
Enkele lexicografen menen in Murphy dan weer de adviseur van Queen Victoria, Benjamin Disraeli, te zien. Deze schreef ooit: What we anticipate seldom occurs, what we least expect generally happens.
Niettemin gaan de meeste etymologen ervan uit dat de wet in 1949 geformuleerd werd door een kapitein bij de Amerikaanse luchtmacht, Edward Murphy, die onderzoek deed naar het effect van snelheidswisselingen op de lichamelijke gesteldheid van piloten. Deze Murphy had een gordel ontworpen die met zestien sensoren op een testpiloot was aangesloten om aldus allerlei signalen te meten. Op een dag dat blijkbaar alles tegenzat (de elektroden waren allemaal verkeerd bedraad) zou hij verbitterd gezegd hebben:
If there are two or more ways of doing something, and one of them can lead to catastrophe, then someone will do it.
Ingenieurs en ontwerpers herkenden zich van meetafaan in deze uitspraak. Steeds weer moet er bij het ontwerpen van technische apparaten met allerlei mogelijke en onmogelijke fouten rekening worden gehouden! Murphy’s uitspraak werd kernachtig samengevat door zijn overste, George Nichols, en zou de geschiedenis ingaan als het aforisme: If anything can go wrong, it will.
Dit eenvoudig zinnetje werd vervolgens het adagium van een hele stoet pechvogels. Merk op dat het woordje ‘wet’ in de uitdrukking ironisch bedoeld is. De uitspraak impliceert immers dat geen enkele wet onfeilbaar is.
Een herkomstverklaring die echter al eens over het hoofd gezien wordt, is de mogelijke verwantschap met het Engelse slangwoord Murphy: niet alleen de benaming voor een pieper of aardappel, maar ook een bijnaam voor een Ier, en bovendien een synoniem voor `oplichterij'. Deze Ierse implicatie in Murphy's Law hoeft niet direct te worden weggehoond. Ze zou misschien wel dichter bij de waarheid kunnen zitten dan sommige etymologen denken.
In ieder geval getuigt de leer van Murphy van een inktzwart pessimisme, gecombineerd met een groot wantrouwen tegenover de rest van de wereld.
Inmiddels bestaan er reeds talrijke varianten op de wet van Murphy (de ene al geestiger dan de andere). Zo is er Murphy’s Wet van de Selectieve Zwaartekracht (zie het verhaaltje van de boterhammen); de Parapluwet van Murphy (net wanneer je een paraplu meeneemt, op grond van het weerbericht, regent het niet!); de Kaartenwet van Murphy (de plaats waar je naar toe moet, ligt steeds in de vouw van de kaart of in een onleesbare hoek); Murphy’s Wet van de Sokken (na een tijd passen je sokken niet meer bij elkaar!) enz.
Moeten we uit dit alles concluderen dat het universum tegen ons samenspant, dat er boosaardige krachten ons tegenwerken? Dit moet een kluif voor psychologen zijn! Sommigen onder hen lachen deze stelling weg door te zeggen dat we hier te maken hebben met een vorm van selectieve herinnering: de meeste mensen herinneren zich immers alleen de nare gebeurtenissen in hun leven en veel minder de positieve dingen.
Toch zijn er sectoren die blijkbaar extra onderhevig zijn aan de wet van Murphy, zoals de luchtvaart. Op technisch-industrieel gebied betekent de wet gewoon dat mensen voortdurend de neiging hebben om fouten te begaan.
Murphywetten gelden tegenwoordig als een soort levensspreuken voor de kleine irritaties van iedere dag! Hoe vrolijk je ook je bed uitstapt, als het die dag tegenzit is er helemaal niks aan te doen. Tegen Murphy kan niemand op!
Gehaktballen
Onlangs stond in HP/De Tijd m.b.t. prins Willem-Alexander en zijn echtgenote Maxima het volgende: “D66 en ik hebben ook iets gemeen: we houden niet van het koningshuis. Daar willen we van af. Wat mij betreft het liefst voordat die gehaktbal en zijn barbie de troon beklimmen.” De columniste die dat schreef, is vrij jong, een late twintiger, vermoed ik. Wellicht pikte ze het woord gehaktbal op uit haar jeugdtaal.
Sinds de jaren tachtig van de vorige eeuw is gehaktbal of bal gehakt een scheldwoord voor een sufferd, een slappeling, iemand zonder ruggengraat. Een scheldwoordenboekje uit 1984 omschrijft het woord als ‘iemand die domme uitlatingen doet’. Een synoniem uit hetzelfde kringtaaltje is Arnie, naar de gelijknamige, populaire figuur uit de tv-serie Goede Tijden, Slechte Tijden. Hoe komen jongeren aan gehaktbal als scheldwoord?
Het woord gehaktbal werd gelanceerd door Dimitri Frenkel Frank in zijn roman Ljoeba’s Buik uit 1973: “‘Sorry’, zei hij tegen een woedende Wim T. Schippers die hem ‘Ga weg, gehaktbal’ toevoegde en de deur achter zich dichtsloeg.” Tijdens een televisieprogramma in 1974 (de Van Speykshow) werd Ton van Duinhoven, in de rol van ontevreden burger, door Frenkel Frank ondervraagd. Het ‘burgermannetje’ kwam getuigen van zijn ongenoegen. Volgens hem waren er steeds minder mensen en steeds meer gehaktballen. In de loop van het gesprek werd dat woord nog versterkt tot grijze gehaktbal. Weken na de uitzending kon je in de pers die benaming nog tegenkomen. Waarschijnlijk heeft Dimitri Frenkel Frank zijn gehaktbal ontleend aan het Amerikaanse slang.
Volgens de New Dictionary of American Slang van Robert L. Chapman gebruikten Amerikaanse soldaten tijdens de Tweede Wereldoorlog het scheldwoord meatball in de betekenis ‘stom, vervelend persoon’. Sinds 1940 wordt ook het soortgelijke meathead (iemand met vlees in plaats van hersens in zijn hoofd) gebruikt, wellicht een variant op het oudere fathead, of ontstaan onder invloed van meatball. In de comedyserie All in the family, die in de jaren zeventig van de vorige eeuw half Nederland en Vlaanderen aan de buis gekluisterd hield, noemde hoofdfiguur Archie Bunker (een uiterst conservatief burgermannetje) zijn liberale schoonzoon zo. Als Archie echt kwaad was, werd het invectief zelfs uitgebreid tot Polack pinko meathead. Dat de impact van de sitcom erg groot was, bewijst een Amerikaans voorval uit 1983, toen de show al naar zijn einde liep. Een boze bruid schreef naar de lieve Lita van een krant, de redactrice die lezersbrieven beantwoordt, dat ze niet langer met haar vader sprak omdat hij tijdens de huwelijksreceptie zijn schoonzoon voortdurend introduceerde als my new meathead. De columniste stelde overigens vergevingsgezindheid voor.
De variant meatball werd ook in de mond gelegd van Henry Kissinger m.b.t. zijn president, Richard Nixon. In The Final Days van Bob Woodward en Carl Bernstein worden Kissingers exacte woorden aangehaald: “You tell our meatball President I’ll be there in a few minutes.”
Incompetente chirurgie wordt in Amerika vaak smalend afgedaan als meatball surgery. Die wordt immers beoefend door klungels of onbevoegde chirurgen in vaak primitieve omstandigheden. De term is trouwens populair geworden dankzij de Amerikaanse televisiekomedie M.A.S.H, bevolkt door zo’n stelletje gehaktballen.
Maar bal gehakt in de betekenis van ‘slappeling, futloos persoon, halve zachte, sufferd’ is ouder. We vinden dat scheldwoord al bij de Rotterdamse volksschrijver Willem van Iependaal in zijn roman Polletje Piekhaar (1935): “Ga liever je vuil rakke en je trap dweile, bal gehakt!” In de jeugdtaal van de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw werd het scheldwoord nieuw leven ingeblazen. Dat is wellicht te danken aan de Fred Haché Show op de VPRO. In de tweede uitzending, op 24 februari 1972, slingerde een verontwaardigde Haché een agent de volgende liefelijkheden naar het hoofd: “Scheert u weg, maffe dienstklopper! Bal gehakt! Bullepees! Vlerk! Geüniformeerde zak patat! Schande! Donder op!”
Jongeren nemen vaak dingen over die ze gehoord hebben op televisie. Maar volgens de grote Van Dale wordt de benaming bal gehakt ook gebruikt voor ‘onderkruiper bij een staking, werkwillige’. Eigenlijk is die betekenis een minachtende toepassing van de oorspronkelijke betekenis ‘slappeling, iemand zonder ruggengraat’, namelijk iemand die voor de werkgever buigt. Volgens Enno Endt (Bargoens Woordenboek), is de term ontstaan tegen het einde van de Eerste Wereldoorlog, tijdens een havenstaking. Mogelijk heeft Endt de roman Er wacht een haven (1950) van Jan Mens als bron gebruikt. Hierin vertelt de schrijver dat Nieuwendammers tijdens de staking niet naar huis gingen, maar dag en nacht op de kaai bleven. Ze sliepen in een loods, in het stro. De KNSM (Koninklijke Nederlandsche Stoomboot Maatschappij) gaf hun gratis eten: hutspot en gehakt. De eters werden dus door hun stakende collega’s met hun voedsel vereenzelvigd. In Een leven aan de Amsterdamse zelfkant (1968) van Haring Arie, de kroniekschrijver van de Amsterdamse penoze of onderwereld, vinden we nog een mooi voorbeeld van die stakersterm: “Jongen, nooit werken in een staking, want je mag nooit een bal gehakt zijn tegenover je kameraden.” Voor een stakingbreker of werkwillige gebruiken we tegenwoordig alleen nog de scheldwoorden maffer en rat. Bal gehakt heeft blijkbaar afgedaan in arbeiderskringen!
De succesvolle carrière van onze grijze gehaktbal begon met het tv-programma van Ton van Duinhoven en Dimitri Frenkel Frank in 1974. Niet lang na die uitzending gebruikten Koot & Bie de term. Tijdens een van hun programma’s hadden ze het over “deze tijd waarin onze schermen nog steeds bevolkt worden door grijze gehaktballen die met toonloze stemmen in niet te pruimen Nederlands hun gebrek aan visie trachten te versluieren”. Hieruit mag duidelijk blijken dat een grijze gehaktbal eigenlijk iemand is zonder echte overtuiging, die nooit duidelijk zegt wat hij meent. Soms slaat het woord gewoon op een saaie burgerman. Vaak wordt het verkort tot gehaktbal, vooral in de jeugdtaal. Cor Hoppenbrouwers geeft in Jongerentaal – De tipparade van de omgangstaal (1991) de omschrijving ‘arnie, kakkerd’. Een ander boekje over Nederlandse jeugdtaal, Aso’s, bigi’s, crimi’s ... (Marc Hofkamp en Wim Westerman, 1989) vermeldt alleen bal gehakt, in de betekenis van ‘sufferd’, met als voorbeeld: “Bal gehakt, kijk uit wat je doet!”
Nee, de grijze gehaktbal van Dimitri Frenkel Frank is nog lang niet van het toneel verdwenen. Vrij Nederland gebruikte het woord nog eind jaren tachtig: “Voor je het weet zit je als de zoveelste gehaktbal aan de tafel.” Het muziektijdschrift Oor noemde in 1992 popmuzikant Phil Collins een grijze gehaktbal. Voormalig premier Kok kreeg in 2001 ook dat predikaat. En in 2004 werd de PvdA op de weblog van Jan Marijnissen bestempeld als “een grote grijze gehaktbal partij”. De laatste tijd kan de term zelfs gebruikt worden m.b.t. zaken. Zo noemt iemand op internet zijn tweede Honda Accord “een standaard model, meer een grijze gehaktbal, die uitsluitend gebruikt werd om mee van A naar B te rijden”. Nee, we zijn duidelijk nog niet verlost van de grijze gehaktballen!
(c. Marc De Coster)
14 november 2005
Geitenbreiers
Dankzij ‘De Film van Ome Willem’ kreeg het woord geitenbreier een positieve connotatie, hetgeen tevoren volstrekt niet het geval was. Want bekend was het woord toen zeker!
Volgens de grote Van Dale is een geitenbreier tegenwoordig een ‘halfzacht figuur of een zeurpiet’. Het woordenboek honnoreert de term pas in de 11de druk uit 1984, vrij laat in feite!
De hedendaagse Van Dale geeft enkel als verklaring: ‘sukkel’, met als betekenisverwante term: zonderling. In de aanvullingen op het WNT wordt het woord omschreven als ‘scheldwoord met (bewust?) onduidelijke toepassing.’